EERST DE WOORDEN, DAN DE MOORDEN

In onze snel veranderende wereld voelen kiezers een groeiende bestaansonzekerheid. Voor velen is het voldoen aan basisbehoeften, zoals zekerheid over een stabiel inkomen, de hoogste prioriteit. Ouders maken zich steeds meer zorgen over de verslechterende toekomst van hun kinderen. Populisten spelen handig in op deze angstgevoelens door immigranten als probleemveroorzakers aan te wijzen. Tijdens de NEXUS-conferentie in Amsterdam benadrukten verschillende vooraanstaande internationale sprekers dat een multilaterale en multiculturele samenleving onvermijdelijk de norm wordt, zeker in de westerse wereld. Onvermijdelijk maar ook risicovol want we leven volgens hen in een tijdperk van verwarring. We zitten in een overgangsfase naar een nieuwe wereldorde, maar een verbindend verhaal ontbreekt. De eeuwenoude verhalen uit de Bijbel boden niet alleen richtlijnen voor normen en waarden, maar ook duidelijke kaders. Dit collectieve narratief is voor velen verdwenen, en met het verlies van die christelijke waarden is de, sinds de 18-eeuwse Verlichting zo geprezen, individuele vrijheid grenzeloos geworden. Discussies zijn sterk gepolariseerd en twijfel wordt tegenwoordig eerder gezien als zwakte dan als kracht. Hoewel vrijheid een universele waarde moet blijven, zijn duidelijke uitgangspunten voor gedeelde normen en waarden essentieel om sociale onrust/onzekerheid te voorkomen.

     Ook tijdens de Multatuli- en Pacificatielezingen in Breda werd benadrukt hoe het ontbreken van gedeelde verhalen, gecombineerd met de verwoestende kracht van taal, gevaarlijk kan zijn. Het gevoel van ‘dát nooit meer’ dat na de Eerste en Tweede Wereldoorlog zo sterk leefde, verdwijnt nu langzaam met het heengaan van die generatie. Oorlog voeren is niet verdwenen. Woorden hebben de kracht om te helen, maar ook om te vernietigen. Ze kunnen massa’s in beweging brengen en beheersen. Wanneer woorden een andere betekenis krijgen, liggen chaos, wetteloosheid en verval op de loer. Mensen zijn geen ‘kakkerlakken’ (zoals gezegd in Rwanda) of ‘menselijke beesten’ (zoals gezegd door de Defensieminister van Israël). Dergelijke woorden creëren een gevaarlijke voedingsbodem. Woorden gaan vooraf aan moorden.

     Toch is er hoop in deze onzekere tijd! De wereld is niet zwartwit, en de complexe realiteit kan niet gevangen worden in one-liners. Op diverse plekken wordt het belang van de grijstinten, de nuance en het luisteren opnieuw gezien. Mensen hebben behoefte aan verdieping en reflectie en luisteren graag naar podcasts. Zijn er meer positieve ontwikkelingen? Zeker. Het grote publiek verbaasde de televisiemakers door Dwars door de Lage Landen uit te roepen tot winnaar van de Gouden Televizier-Ring. Dit programma draait om luisteren, nuance en saamhorigheid. Het contrasteert scherp met polariserende tv-programma’s die controversiële thema’s en tegenstellingen uitvergroten en in one-liners proberen te vatten. De kijker blijkt inhoud die rust, reflectie en verbondenheid uitstraalt veel hoger te waarderen. Ook in Spanje zien we een opvallende keuze. Nu er een tekort is aan arbeidskrachten, staat het land voor de keuze: de angst voor een onzekere economische toekomst of de inzet van een vooraf overeengekomen aantal immigranten. De Spaanse regering kiest bewust voor een open, multiculturele samenleving en opent haar grenzen voor immigranten om de economie draaiende te houden. Het alternatief – een gesloten samenleving met structureel te weinig arbeidskrachten – wijzen ze resoluut af. “Immigranten zijn in Spanje de probleemoplossers van de bestaansonzekerheid”. Een krachtige on-liner, die menig populist een angstig gevoel zal geven.

ZIJN 'T KOEIEN?

Nee, opa, het zijn geen koeien. De kleine meid van twee laat zich niet meer voor de gek houden. Ze weet precies welke dieren we tegenkomen op de fiets naar het Militair Museum in Soesterberg. Jonge kinderen letten op alles, ook al kennen ze nog niet alle woorden. Ze kopieert zelfs mijn ‘dresscode’ voor het logeren en roept trots, met blote buik in haar pyjamabroek: “Nu ben ik opa Kees.” In alle vrijheid kan ze roepen en spelen, ook in de indoor speeltuin van het museum, die vol staat met producten uit de wapenindustrie. Nu vrijheid overal onder druk staat, kijk ik toch anders naar de inrichting van de speeltuin.

     Zoeken naar zingeving is van alle tijden. In het Kröller-Müller Museum is een tentoonstelling gewijd aan het geestelijk leven. Oprichtster Helene Kröller-Müller zocht naar nieuwe vormen van spiritualiteit en zingeving, wat de basis van het museum vormt. Via kunst krijg je de sleutel tot de wereld van de ziel. Kunstenaars kunnen het onzichtbare zichtbaar maken, zoals door het schilderen van een ruwe zee het onbeweeglijke toch laten bewegen. In de moderne kunst verdwijnt de werkelijkheid – zoals de koe – voor een abstracte verkenning van kleurverhoudingen. Kleuren krijgen kracht door het ‘kijken’ met de ogen van nu; we gaan het kunstwerk echt ‘zien’. Dit kan een andere beleving opleveren dan met de ogen van vroeger. Zijn het wel koeien?

     Hier thuis, op de hoek van de straat, vonden op de avond van 28 oktober 1944 zware gevechten plaats, waarbij de Poolse troepen felle weerstand ondervonden van de Duitse soldaten die zich daar verschanst hadden. Uiteindelijk wisten de Poolse troepen deze strategische plek veilig te stellen, wat de volgende dag bijdroeg aan de bevrijding van Breda. Tachtig jaar later, op een prachtige warme nazomerdag, zitten de terrassen tijdens de herdenking overvol. Met een gevoel van verwondering, maar ook schaamte, zie ik talloze Poolse (oud-)strijders zich in uniform door de menigte wringen. De zonaanbidders tonen weinig respect voor de bevrijders van toen. De NAC-supporters doen dat beter: in het NAC-stadion toonden ze met een honderd meter breed spandoek hun waardering voor de bevrijders. Het enige Poolse woord dat ik spreek, ‘Dziękuję!’ (dank), is genoeg in een tijd waarin vrijheid in Europa niet meer vanzelfsprekend is. Of op z’n Brabants: “Ut zien koeien.”

TERUGKIJKEN OM VOORUIT TE KUNNEN

De abdij van Le Thoronet, gebouwd tussen 1160 en 1230, blijft een inspiratiebron voor architecten vanwege de eenvoud van haar vormgeving, de extreme soberheid en de strakke lijnen. Le Corbusier bewonderde de abdij om de organische samenhang en de economische efficiëntie van het ontwerp en prees de combinatie van licht en schaduw die de architectuur een gevoel van rust en kracht verleent. De destijds toegepaste principes — met nadruk op eenvoud, zelfvoorzienendheid en harmonie met de natuur, het gebruik van lokale materialen en duurzame landbouwmethoden — vormen tegenwoordig de basis voor ecologisch bouwen. De geschiedenis geeft richting aan moderne inzichten.

     Mijn eerste buitenlandse vakantie als kleine jongen, zo’n zestig jaar geleden, voerde met mijn ouders naar Noord-Italië. Ik had de hele reis voorbereid met Michelin-kaarten: steden op de route, geschatte aankomsttijden en zelfs een kaartje uit een gids om dwars door Milaan te rijden. Afgelopen maand moest ik aan die voorbereiding terugdenken tijdens onze eerste ‘laadpalenreis’ richting Zuid-Frankrijk met onze volledig elektrische auto. De vraag was: zou het lukken om zonder problemen de ‘Route du Soleil’ af te leggen? De spanning was flink opgevoerd in talloze krantenartikelen en e-mails van de ANWB, energiebedrijven en automerken, waarbij werd gewezen op laadpassen die bij veel (maar niet alle) palen werken. In plaats van volledig op route-apps te vertrouwen, pakten we opnieuw de Michelinkaart erbij, stippelden de route uit en selecteerden om de 250 kilometer een laadstation. Door onze historische reisplanning te combineren met enkele basisregels bleek de overgang van tanken naar laden best mee te vallen.

     Als ziekenhuisbestuurder was ik destijds gericht op het verbeteren van de patiënttevredenheid door de angst bij patiënten en hun familie te reduceren. De patiënten reageerden positief op een breed palet aan initiatieven zoals meer voorlichting, kunsttoepassing, design, geurbeleving, valetparking en intensieve patiëntbegeleiding. Bij de introductie van laadpalen lijkt de industrie echter meer gericht op winst dan op klanttevredenheid, waarbij consumenten zoveel mogelijk onzekerheid wordt aangepraat. De gebruikers kopen daardoor extra kabels en laadpassen en betalen maandelijkse bijdragen voor een iets lagere kWh-prijs. De moderne laadpalenindustrie kan nog veel leren van de eenvoud in vormgeving van de abdij: een duidelijke prijsvermelding op de paal en de mogelijkheid om overal met de betaalpas af te rekenen. Met historische kennis en goede planning kom je vaak verder dan met moderne gadgets, of zoals Roman Krznaric zegt: “Je moet terugkijken om vooruit te kunnen” (NRC, 13-9-2024).

VAN STUUR TOT SWIPE

 

De aanschaf van een nieuwe auto is voor veel mensen een emotionele ervaring. Autodealers maken er een hele show van, met een onthulling van jouw nieuwe technische wonder. Is het werkelijk zo’n grote innovatie? Verandert het ons leven? Onze volledig elektrische auto is zeker een stap vooruit in termen van energie-efficientie en milieu-impact, maar het blijft uiteindelijk hetzelfde mono- functionele product als zijn voorgangers: een voertuig dat mensen van punt A naar punt B brengt. Het is eigenlijk een computer op wielen, maar de analoge (auto)wereld en de digitale wereld zijn op een fragmentarische en soms inconsistente manier geïntegreerd. Zo kun je de radiozender instellen met spraakcommando’s, maar niet de ruitenwissers. De elektrische auto is dus wel een verbetering, maar de functie blijft in wezen hetzelfde. Vergelijk dit met de transformatie van de oude telefoon: die heeft een complete metamorfose ondergaan en is getransformeerd tot een smartphone, een innovatie die veel verder gaat dan de oorspronkelijke functie. Karl Benz, uitvinder van de eerste auto, zou onze nieuwste auto nog herkennen als een auto. Alexander Graham Bell, de uitvinder van de telefoon, zou echter nauwelijks iets bekends zien in de smart- phone. Baanbrekende innovaties veranderen op fundamentele wijze onze manier van communiceren, werken en leven.

     Het gebruik van gebaren bestaat waarschijnlijk al duizenden jaren, maar moderne gebarentaal is pas sinds de 18e eeuw ontwikkeld. De meeste van onze kleinkinderen kunnen nu al meedoen aan gebarentaalspelletjes, zoals Party & Co. Het gebaar om ‘een foto’ te maken is voor hen het indrukken van een denkbeeldig plaatje met de wijsvinger. Voor mij is het gebaar het indrukken van een knop boven op een denkbeeldige camera. Voor ‘het bellen’ drukken ze meerdere keren op een denkbeeldig plaatje en houden dat vervolgens aan hun oor. Mijn gebaar voor bellen is het vasthouden van een denkbeeldige hoorn in mijn linkerhand, de vinger van mijn andere hand stop ik in een denkbeeldige draaischijf. Dat gebaar is voor hen totaal onherkenbaar. De telefoon is nu geïntegreerd in een smartphone, een Handy zoals de Duitsers het treffend noemen. De kinderen ‘swipen’ vrolijk door hun gebarentaal. Mijn voorouders zouden zich totaal niet kunnen voorstellen wat deze gebaren betekenen. In gebarentaal beelden jong en oud ‘een auto’ nog steeds uit door aan een denkbeeldig stuur te draaien en pedalen te bedienen. Zo laat de ontwikkeling van gebarentaal het verschil tussen innovatie en verbetering mooi zien.

     De memorabele opening van de Olympische Spelen in Parijs, dwars door de stad, was een prachtige combinatie en integratie van het historische karakter van de stad en de nieuwste technologieën. Frankrijk wilde progressiviteit en trots uitstralen met een weergave van de Franse cultuur en geschiedenis, terwijl de boten langs iconische locaties voeren. De Eiffeltoren, een technologisch wonder van de wereldtentoonstelling van 1889, vormde het slotpunt waar oude en nieuwe technologieën naadloos samenkwamen. Vanaf de eerste verdieping zong Céline Dion loepzuiver een hymne aan de liefde. Dankzij de technologisch perfecte en onzichtbare beeld- en geluidsregistratie konden mensen wereldwijd deze uitvoering in de open lucht van dichtbij, vol emotie en kippenvel ervaren. Uiteindelijk was het niet de techniek, maar de vocale kracht en moed van een zangeres die de opening werkelijk memorabel maakte.

HET ONMOGELIJKE IS TOCH MOGELIJK

In zijn geel-zwarte voetbaloutfit stapt mijn schoonzoon trots, uitgeput en toch wat teleurgesteld uit de trein op station Breda. Op hetzelfde moment brengt iets verderop DJ Hardwell uitzinnige geel/zwarte NAC-fans in ultieme vervoering. Voetbal is altijd vol verrassingen; een schot een centimeter naar links of rechts maakt het verschil tussen extreme vreugde en diep verdriet. Het leek onmogelijk dat de BVB-Mannschaft, een echte volksclub, het allerhoogste zou bereiken. Toch lukte het iedere ronde om weer te winnen van de tegenstander. Zo stond mijn schoonzoon samen met een uitzinnige geel-zwarte menigte in het iconische Wembley-stadion tijdens de Champions League-finale tegen Real Madrid. De fans van de tegenstander waren een stuk rustiger, zongen slechts een enkel lied en waren minder uitgedost, gedrag dat precies past bij De Koninklijken. Toch verloor zijn Borussia Dortmund en werd de geel-zwarte Mannschaft niet de beste van Europa.

     Vanuit mijn ‘skybox’ op de Grote Markt, de dakgoot van de Grote Kerk Breda, had ik de volgende dag een prachtig uitzicht op een andere dansende, springende, zingende en feestvierende geel-zwarte massa. De twee iconen van Breda, NAC en de Grote Kerk Breda, komen dit jaar tezamen op het NAC-shirt, met een bijzonder resultaat. Terwijl niemand nog een cent gaf voor de kansen van NAC om te promoveren naar de hoogste klasse, lukte het toch. Tegen iedere wetmatigheid in, met een ruziënde directie en bestuurders, geschorste elftalbegeleiders, een falende trainer en de slechtste competitieresultaten ooit, werd toch de hoofdprijs veroverd. Het was de twaalfde man, de immer enthousiaste en extreem loyale aanhang, die tegen alle organisatiewetten in hun team dwong tot een unieke prestatie. De spelers erkenden de cruciale rol van de fans. Tussen de rookwolken en het vuurwerk stond het volk, ‘de twaalfde man’, op het echte podium. Fans die werden toegejuicht door het NAC-elftal, een kippenvelmoment.

     Enkele weken eerder, tijdens de Nassaudag, liep over hetzelfde Marktplein een bonte stoet van middeleeuws verklede inwoners. Ze stonden onder leiding van een met veel pracht en praal uitgedoste elite. Het volk vierde de overwinning van het leger van de Nassau’s op De Koninklijken, de mannen van de koning van Spanje. In onze tijd van ‘voetbal is oorlog’, spelen De Koninklijken nog altijd het spel op topniveau mee. De NAC-aanhang heeft laten zien dat ook zonder elite een overwinning mogelijk is. De kracht van de wil en het charisma van ‘het volk’ is een bemoedigend signaal in een tijd waarin de democratie onder druk staat.

DE KRACHT VAN DE MINIEME TOEVOEGING

 

Wat een verrijking om met een minimale creatieve toevoeging aan moeder natuur een nieuwe blik op de wereld te krijgen! Het vergroot mijn respect voor de schoonheid van de natuur én voor de kunstenaars die streven naar de ultieme eenvoud. Marina Abramović is zo’n kunstenaar: haar performances zijn vaak ongewoon en confronterend, maar juist daardoor uitdagend. Ze betrekt het publiek actief bij haar zoektocht naar een spirituele ervaring. De nauwe passage tussen twee naakte mensen op haar expositie is daarvan een bekend voorbeeld van haar zoeken naar een spirituele belevenis met het gebruik van zo min mogelijk hulpmiddelen. Het is een geslaagde zoektocht naar de schoonheid van de harmonie tussen mens en omgeving. 
     In de veertigdagentijd tussen Carnaval en Pasen eet ik al decennialang alleen dagelijkse maaltijden, neem geen tussendoortjes en drink geen druppel alcohol. Soms zit ik in die tijd met vrienden een paar dagen in een klooster, dit keer in de Abdij van Postel, net over de grens met België. Met veel respect voor de eeuwenlange traditie is het bijzonder te merken hoe je van het ene op het andere moment de hectiek van het dagelijks leven verruilt voor de rustige wereld van contemplatie en zelfreflectie. De gesprekken met onbekende gasten gaan op een vlotte en vloeiende wijze over de diepere aspecten van het leven. Al konden mijn niet-vastende vrienden ook erg genieten van de Postelse abdijbieren. In een natuurlijke leefomgeving vol eenvoud, eeuwenoude tradities en rituelen voel je de harmonie van mens en natuur aan den lijve. 

      Lanzarote was vroeger het lelijkste eendje onder de Canarische eilanden. Je moet leren de natuurlijke schoonheid te zien van een zwart maanlandschap. César Manrique, kunstenaar en architect is er in zijn eentje in geslaagd om de schoonheid van zijn geboorteland met veel verve zichtbaar te maken. Door zijn invloed ontbreken commerciële uithangborden en overdadige infrastructuur, waardoor het landschap onaangetast. Dat valt je in eerste instantie als bezoeker niet op, maar het zwarte vulkanische landschap is daardoor zo min mogelijk aangetast. Als je zijn museum en huizen hebt bezocht, zijn creaties en gedachten hebt waargenomen ga je op een heel andere manier naar het eiland kijken en begrijp je waarom het eiland zo natuurlijk en harmonisch aanvoelt. Bij de verdere ontwikkeling van het eiland heeft men zich strak gehouden aan zijn uitgangspunten om de natuur leidend te doen zijn bij infrastructurele ingrepen. Prachtig om te zien. Het echte ultieme geluk vind ik iets later op het strand waar kinderen en kleinkinderen in harmonie met elkaar spelen met zand en zee. Toegegeven, een gezin met veel nakomelingen is geen minieme toevoeging aan moeder natuur, maar wel een wonder op zich.  

VREEMD VERBINDEN

 

De meest bizarre verbindingen kom je tegen in de met vier Oscars bekroonde film Poor Things van regisseur Yorgos Lanthimos. Een grandioze, uiterst excentrieke film die tegelijkertijd afrekent met de preutsheid van de hedendaagse film- en tv-industrie. Samengestelde wezens verschijnen op het scherm: combinaties van de bovenkant van het ene dier met de onderkant van een totaal ander beest. Bella, een jonge vrouw, wordt door een excentrieke chirurg weer tot leven gebracht. Ze krijgt het brein van een baby geïmplanteerd en wordt opnieuw opgevoed. In het echte leven dienen implantaten om zieken te herstellen, waarbij ze mentaal volledig zichzelf blijven. De film schetst echter het angstaanjagende idee dat mensen een totaal nieuwe identiteit kunnen krijgen, terwijl hun lichaam hetzelfde blijft. Bella is uitgegroeid tot een prachtige, jonge feministische vrouw, maar de band met haar familie is verbroken; ze zijn nu vreemden voor elkaar.

     Al ruim dertig jaar lopen we als groepje van zes mannen op carnavalszaterdag een kroegentocht. Daar gaat menig kroegbezoek aan vooraf om ons thema en onze outfit te bepalen. Elk jaar twijfelen we of we ook mee zullen doen aan de officiële carnavalsoptocht. Dit jaar, na 33 jaar, is het er toch van gekomen. Als kleine groep met twee kleine wagens trokken we door een sfeervolle stad. Het publiek langs de route bestaat grotendeels uit wildvreemden waarmee je direct contact moet maken. In een fractie van een seconde selecteer je de juiste persoon, vertel je je verhaaltje, doe je je act, en laat je de omgeving lachend achter. Het is kortom een tijdelijk verbinden met vreemden, en een warm gevoel achterlaten.

     Volgens de media gaat één op de zeven Brabantse carnavalsvierders vreemd tijdens deze feestperiode waarin mensen even uit hun gewone zelf stappen, in lijn met eeuwenoude tradities en rituelen. Vreemdgaan is hier wel heel ruim gedefinieerd; zelfs een zoen op de mond valt eronder. In die vertrouwde, lokale omgeving liggen de verbindingen tussen verleden, heden en toekomst voor het oprapen. Net zoals het spontaan uiten van gevoelens over vrienden die je verloren bent. Het zijn juist die spontane en soms emotionele contacten met vrienden en vriendinnen met wie je al tientallen jaren een band hebt, die het feest zo mooi maken. Het ene jaar kom je ze toevallig tegen, het andere jaar misschien helemaal niet. En ja, romantisch zoenen kan soms deel uitmaken van de onderlinge verbondenheid. Aan het eind van het feest keer je weer terug naar wie je was. Het tijdelijke verbinden heeft je niet vervreemd van je dierbaren en voelt zeker niet als een Poor Things ervaring. Even ‘vreemdgaan’ is toch iets anders dan voor altijd een vreemde worden.

 

VER WEG IS VAAK VERRASSEND DICHTBIJ

Dankzij de camera op mijn smartphone kan ik de fabelachtige natuur van het verre Nieuw-Zeeland als herinnering dichtbij me houden. Dat lukt eveneens op het simpele veerpontje dat niet alleen twee haventjes verbindt, maar je ook in harmonie brengt met de natuur. De omgeving schittert voor mij veel sterker dan het meest luxueuze plezierjacht ter wereld, de Artefact, waar we vlak naast afmeren. Met mijn oude Blackberry, kon je geen foto’s maken, maar het leverde ondernemer Lazaridis wel een fortuin op. Zijn luxe bootje van € 135 miljoen ligt er mooi bij, maar ons korte tripje met de veerpont in de idyllische Bay of Islands was zeker zo waardevol en toch een stuk goedkoper.

     In Wenen bezochten we deze zomer het Hundertwasserhaus, een ander voorbeeld van harmonie tussen mens en natuur. De Oostenrijkse kunstenaar woonde zelf bijna dertig jaar in de Bay of Islands. Nog maar onlangs is in Whangarei het Hundertwasser Art Centre geopend, een op zijn visie geïnspireerd cultureel centrum. Een kleurrijk en organisch ontworpen gebouw, met speelse vormen, levendige kleuren, organische lijnen en een menselijke maat. Een combinatie die gelijk vertrouwd aanvoelt of je nu in Wenen loopt of in Whangarei.

     Naast de relatie tussen mens en natuur blijft het behouden van cultureel erfgoed een grote uitdaging. Dat geldt ook voor het mooie badplaatsje Russell in het noordelijk kustgebied van Nieuw-Zeeland. Het prachtige koloniaal hotel The Duke of Marlborough uit 1827 is, dankzij innovatieve ondernemers, waaronder Anton Haagh, weer tot bloei gekomen. Haagh is een familienaam zo Bredaos als de Haagdijk en de Haagweg. En jawel, zijn ouders emigreerden destijds naar Nieuw-Zeeland. Als Bredanaar voelt zo’n horeca succesverhaal in het verre Russell toch heel dichtbij.