BUITEN DE LIJNTJES KLEUREN

 

Niets mag fout gaan, wanneer we de trein naar Schiphol nemen en na 24 uur vliegen hopen te arriveren in Auckland voor een speciale gezamenlijke kerst in hartje zomer. We kijken uit naar een bijzondere tijd waarin alle (klein)kinderen zouden kunnen genieten van de prachtige uitzichten op de Bay of Islands. Voor we daar zijn, moet eerst de techniek ons nog naar de andere kant van de wereld brengen.

     De trein vertrekt haperend en valt na enkele meters stil. Het zal toch niet….? Gelukkig wordt het treinprobleem opgelost en vliegen we daarna met een tussenlanding in Seoul en tweemaal een zonsopkomst, vlotjes naar ‘down under’. In de luchtvaart is er gelukkig geen ruimte voor fouten, hoewel sommige fouten soms positieve gevolgen hebben. In de expositie Errorisme van Agnieszka Kurant (Kunsthal Gent) wordt de positieve invloed van fouten en toeval op de ontwikkeling van innovatie en creativiteit aangetoond. Een ontwikkeling die daarnaast ook samenwerking vraagt tussen mensen en steeds vaker tussen mens en machine.

     In de workshop Serious Gaming van de Breda Game Week ben ik, te midden van een kleine groep innovators, sterk afwijkend in leeftijd en game-ervaring. Serious Gaming blijkt voor een ander doel ontwikkeld dan voor puur entertainment, bijvoorbeeld voor het verbeteren van de samenwerking tussen mensen. Door Serious Gaming begrijpen we complexe problemen sneller en luisteren we beter naar elkaar. Het spel stimuleert spelers om elkaar écht te begrijpen zonder direct een oordeel te vellen. Via spelen, een eeuwenoude vorm van sociale interactie en communicatie, treden we soepel in het perspectief van anderen, voeren we open dialogen en werken we beter samen.

     De EU heeft recentelijk wetgeving ontwikkeld om de samenwerking tussen mens én de AI-machine (kunstmatige intelligentie) te reglementeren. We willen niet dat machines ons volledig vervangen, we moeten blijven samenwerken, willen als mens buiten de lijntjes kunnen kleuren en toeval een kans geven. Dankzij ons moreel en ethisch besef loopt het buiten de lijntjes kleuren van mensen niet uit de hand, machines hebben dat besef niet. De strikte EU-regels zorgen ervoor dat AI-machines binnen de lijntjes hun werk blijven doen, zodat wij als mensen ons kunnen concentreren op de menselijke zaken. Dankzij een 24 uur durende samenwerking tussen mens en vliegmachine landen we veilig in Auckland. Bij aankomst laten onze kleinkinderen enthousiast hun tekeningen vol kleurtjes zien, wel buiten de lijntjes. Nog even en ook de spelletjes komen op tafel.

ZELFREDZAAMHEID

 

Het is altijd een feest als onze kleinkinderen een paar dagen komen logeren. Dit keer is het onze jongste kleindochter van anderhalf jaar. Op die leeftijd kunnen kinderen al klimmen, lopen, praten en begrijpen ze vaak meer dan ze zelf in woorden kunnen uitdrukken. Ze kopieert ondertussen alles: ze verschoont haar pop met een luier en stopt die vervolgens in de poppenbuggy. Zonder aarzeling vraagt ze om hulp en waardeert die hulp met een subtiel lachje of een lief geluidje. In de speeltuin speelt ze eerst alleen, tot er een ander kindje komt aanlopen. Met een luid en fel ‘mijn, mijn, mijn’ bewaakt ze haar territorium. Dit zijn haar eerste stappen richting zelfredzaamheid, het uitstralen van zelfvertrouwen en het opbouwen van eigenwaarde.

  In de huidige verkiezingsstrijd is bestaanszekerheid een belangrijk thema geworden, een zekerheid die tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend is. Het sterke sociale vangnet, vroeger vooral binnen kerkgemeenschappen en later vanuit de overheid, is stukje bij beetje afgebroken. De oplossing hiervoor werd zelfredzaamheid: meer individuele vrijheid en autonomie zou bijdragen aan zelfvertrouwen en eigenwaarde, en mensen minder afhankelijk maken van anderen. Toch komt bijna iedereen op een punt in het leven waar zelfredzaamheid moet plaatsmaken voor hulpbehoevendheid. Die hulp komt niet vanzelf; je moet zonder schroom durven vragen om hulp en sterk genoeg zijn om je hulpvraag openlijk te delen. Velen hebben verleerd hoe ze op anderen kunnen steunen, omdat een beroep doen op anderen vaak werd gezien als een teken van zwakte. Zelfredzaamheid gaat echter verder dan alles zelf doen: het vraagt ook moed om je beperkingen toe te geven en te erkennen dat je het niet alleen redt. Anderen willen die hulp graag geven en worden er zelfs gelukkig van om er voor een ander te zijn.

  De verschuiving van puur individualisme naar meer ruimte voor collectiviteit en het delen van individuele behoeften komt ook naar voren tijdens een bezoek aan de Dutch Design Week. Dit jaar was er opnieuw een hoopvolle presentatie van duurzame ideeen en resultaten, vaak van jonge mensen. Het moderne stedelijke ontwerp is gericht op een zinvoller en gelukkiger leven door de wijkcohesie te versterken met nieuwe, sociale ruimten. Zo bundelt Barcelona verschillende huizenblokken tot grotendeels autovrije wijken. Kille, door auto’s gedomineerde straten veranderen binnen deze ‘superblokken’ in pleinen en parkjes waar het verblijf en bewegen van kinderen en volwassenen centraal staan. Deze nieuwe ontmoetingsplekken sluiten aan bij de behoefte aan meer intensief menselijk contact, gewoon op straat. Meer bestaanszekerheid wordt nagestreefd door de leefomgeving zo aan te passen dat je zonder schroom een beroep op de ander kunt doen. Zo wordt voor elkaar zorgen in de wijk niet alleen een feestje voor de kinderen, maar voor alle bewoners.

LEKKER SPELEN

Treinen hebben me al van jongs af aan gefascineerd. Ik heb ze mijn hele werkzame leven veel gebruikt, ook tijdens mijn stage bij een gerenommeerd en chic organisatieadviesbureau in Amsterdam-Zuid. Het bleek een ideale plek om ervaring op te doen. Bij de ingang van mijn nieuwe kantoor hing een metershoog schilderij van een indrukwekkende trein, met een nog imposantere directeur Bosboom. Hij had veel interesse in treinen en modeltreinen, net als veel andere organisatieadviseurs. Het ontwerpen en bouwen van (model)spoorbanen vereist een creativiteit en planning die ook nodig zijn bij het ontwikkelen van strategieën en het aansturen van bedrijven.

     Jaren geleden heb ik op zolder mijn berglandschap vol Märklin-treintjes toch maar afgebroken. Sindsdien staan de modeltreinen beneden, veilig uitgestald achter glas. De kleinkinderen mogen voorlopig alleen van een afstand naar de indrukwekkende verzameling kijken, hoewel ze steeds vaker de sleutel van het kastje weten te vinden.

     Spelen is van alle tijden en stimuleert onze creatieve en artistieke vermogens. Filosofen zien in spelen een manier om balans te vinden tussen onze rationele en emotionele kanten. Filosoof Johan Huizinga betoogde in zijn werk Homo Ludens dat spelen, naast vermaak, een vormgevende kracht heeft in onze cultuur en samenleving, en een bron is van sociale orde en creativiteit.

     Spelen maakt een comeback: het zijn vooral volwassenen die hun speelsheid (her)ontdekken. Oud en jong vinden elkaar rond de tafel met bordspelletjes of bouwen samen indrukwekkende LEGO-installaties. Ze zoeken meer ruimte voor hun gevoelens en minder voor “ik denk, dus ik besta”. Als Huizinga gelijk heeft, is dit positief nieuws voor de erkenning dat cultuur een cruciale motor is voor de ontwikkeling van onze samenleving.

     Afgelopen zomer kon ik vanaf een deels vervallen uitkijkpunt in de Oostenrijkse bossen zeker tien minuten lang een langzaam rijdende internationale trein volgen op wat velen beschouwen als de mooiste spoorlijn ter wereld. Sinds de opening in 1854 slingeren de treinen door een prachtig landschap waar techniek en natuur harmonieus samensmelten. Niet voor niets staat dit deel van de spoorweg sinds 1998 op de Werelderfgoedlijst. Verderop wordt momenteel de nieuwe Semmering-spoortunnel van 27 kilometer gebouwd, die de reistijd op dit traject met maar liefst 40 minuten zal verkorten.

     Mijn creatieve ideeën begonnen meteen op te borrelen. Hoe geweldig zou het zijn om de prachtige oude spoorlijn om te toveren tot een speelplek voor treinliefhebbers! Vanaf het uitkijkpunt zouden ze als verkeersleider ‘real-time’ echte treinen kunnen aansturen, laten wachten en laten vertrekken. De vele nu vervallen kuurhotels uit de gloriejaren van de Oostenrijks-Hongaarse tijd zouden weer volstromen met treinfanaten. Net als mijn kleinzonen mogen ze de treinen dan niet aanraken, maar dit keer wel de knoppen bedienen.

     Een speelervaring die bijdraagt aan het hogere doel van de Werelderfgoedlijst: het behoud, de waardering en het begrip van de rijke culturele diversiteit en geschiedenis van onze planeet.

GELOOF IN DE KRACHT VAN LIEFDE

Met een twinkeling in hun ogen staan de oudere acteurs op het toneel tijdens de voorstelling Lust, Liefde, Leeftijd. Sinds de seksuele revolutie van de jaren ’60 communiceren we openhartiger over seksuele gevoelens en behoeften. De twintigers van toen zijn inmiddels flink op leeftijd en lopen nu opnieuw tegen een seksueel taboe aan. Volgens de heersende normen straalt de ideale mens jeugdigheid uit, verbonden met ‘Sex, Love and Rock ’n’ Roll’. Ouderen mogen wel naar een rock ‘n’ rollconcert, maar als ze het pad van de liefde opgaan, heeft hun omgeving – en vooral hun kinderen – daar moeite mee. De oudere acteurs spreken open over hun seksuele verlangens en, nog belangrijker, hun behoefte aan intimiteit. Hoewel ik zelf nog kan genieten van de twinkeling in de ogen van mijn geliefde, lijkt seks en intimiteit op latere leeftijd vaak geen vanzelfsprekende behoefte te zijn. Toch laat de 92-jarige (!) hoofdrolspeler zien dat intimiteit en seksuele verlangens van alle leeftijden zijn. Zelfs na 40 jaar huwelijk blijf ik daarom geloven dat het mogelijk blijft om elkaar nog vele jaren intens lief te hebben.

     Na ‘liefde’ en ‘hoop’ staat ‘geloof’ centraal in de derde culturele biënnale van de Heilige Driehoek, te midden van drie kloosters in Oosterhout. De invulling van het thema ‘geloof’ was niet voor iedereen direct duidelijk, terwijl kunst juist kan helpen de wereld beter te begrijpen. De afgelopen eeuwen leefden we in een maatschappij gedomineerd door een op het ego gerichte mentaliteit, “ik denk, dus ik besta”. Het lijkt erop dat we nu transformeren naar een tijdperk waarin we ons meer verdiepen in ons innerlijke zelf. Zie de sterke opkomst van spiritualiteit en contemplatie, vooral onder jongere generaties, waarin we opnieuw leren lezen en luisteren; zorgvuldiger en intenser. We buigen het huidige globaliseringsproces om naar een proces van menselijke verbinding, van nabijheid en echte saamhorigheid tussen culturen en religies. In deze ontwikkeling volgen we Plato, die stelt dat liefde begint met aardse verlangens en zich geleidelijk transformeert naar een verlangen naar spirituele perfectie. Tijdens de biënnale kon je via een tijdelijke doorgang de uitgestrekte, stille kloostertuin betreden; het voelde als het binnengaan van een mysterie, waarin je automatisch beter ging luisteren en kijken. En volgens Tomáš Halík (De namiddag van het christendom, Utrecht 2023) is dat precies wat hij onder geloof verstaat: “de moed om met vertrouwen en hoop de wolk van een mysterie binnen te stappen.”

     Het oog kan ons als venster van de ziel nog zoveel meer laten zien dan verliefdheid; we kunnen dieper in onszelf kijken. Daar speelt Google met hun nieuwste AI-product op in. Hun eenvoudige netvliesscan kan de kans op hartaandoeningen vroegtijdig onthullen en zelfs leeftijd, geslacht, rookstatus en bloeddruk bepalen. Daarmee vervangt een enkele oogscan een groot aantal bestaande tests en maakt preventief ingrijpen mogelijk. We kijken via het oog dieper in ons lichaam. Of kunstmatige intelligentie via het oog ook echte verliefdheid kan detecteren, lijkt me onmogelijk. Deze scan laat daarmee ook meteen de kracht van de mens boven AI zien: de mens ziet de twinkeling in het oog die voor de machine voorlopig onzichtbaar blijft.

 

WHAKAPAPA

 

Het was nog even spannend of onze vakantie met bijna het hele gezin, ter gelegenheid van ons 40-jarig huwelijk, door zou gaan. Zouden we wel kunnen vliegen? Transavia was immers zo doorgeschoten in hun efficiëntie denken dat talloze vluchten geannuleerd moesten worden. Het was dus afwachten in een tijd waarin digitale formulieren en algoritmes de menselijke verbondenheid tussen klant en leverancier vervangen en efficiëntie boven alles gaat. In goed vertrouwen lieten we alles op zijn beloop, zonder voortdurend te controleren. Gelukkig verliep alles volgens plan, en tijdens de fotoshoot is zelfs een mooie foto gemaakt van onze uitdijende stamboom — helaas zonder onze dierbaren uit Nieuw-Zeeland.

     Volgens socioloog Hartmut Rosa (NRC, 29-12-2022) willen we alles om ons heen kennen, begrijpen, voorspellen, berekenen, controleren en gebruiken, gedreven door een eindeloze groeidrang. De mens wil haar omgeving verklaren en orde scheppen in de chaos. Autocratische leiders zoals Poetin en Xi gaan nog verder in het verzamelen van data; zij kunnen het zich niet veroorloven dat hun bevelen niet worden opgevolgd. Technologie elimineert dit risico, want een machine komt niet in opstand. Voordat de technologische ontwikkeling zo ver doorgeschoten is dat de macht van machines die van de mens overstijgt, is het misschien goed te beseffen dat onze datadrang grotendeels gebaseerd is op een gebrek aan vertrouwen in de ander. Juist daar ligt de kans om, in onze opgejaagde levens vol prestatiedruk en burn-out, te zoeken naar onthaasting. Door in te zetten op vertrouwen hoeven we minder te controleren, data te verzamelen en te analyseren, en ontstaat er ruimte voor een andere tijdsbeleving waarin we een nieuwe band met de wereld kunnen smeden. Een band die zich meer richt op de lange termijn dan op snelle, korte termijn resultaten.

     Toen de architecten en bouwers destijds de eerste steen legden voor een nieuwe kathedraal, deden ze dat in de wetenschap dat ze het voltooide bouwwerk nooit zouden zien. Onlangs discussieerden we in onze Grote Kerk over dit ‘kathedraaldenken’ — een lange- termijndenken dat beter aansluit bij de bevordering van duurzaamheid. Eigenlijk houdt dit in: als goede voorouders zorgen voor toekomstige generaties. Dit is mede gebaseerd op het besef dat we als mens onlosmakelijk verbonden zijn met de aarde, een levend en ademend organisme dat in een duistere ruimte zweeft en door het heelal beweegt. Tijdens mijn inleiding stond ik onder andere stil bij de Maori in Nieuw-Zeeland. Hun begrip Whakapapa verbindt alle vorige en komende generaties met het land, de zee, de lucht en het universum. Daags na mijn lezing kreeg onze vijfjarige kleindochter, aan de andere kant van de wereld, op school een ‘Principal’s Award’ uitgereikt voor onder andere het perfect uitdragen van de Whakapapa-waarde: ‘Whakawhanake’. Is het toeval, of is de verbinding tussen generaties in ons gezin zo sterk dat die zonder moeite de wereld overbrugt, ook zonder een gezamenlijke foto?

 

LEVEN EN OVERLEVEN

Met vier mannen zitten we tijdens onze retraite samen met een tiental zusters in de kerk van het oudste vrouwenklooster van Nederland. Dagelijks staan de zusters stil bij hun voorgangsters die op diezelfde dag zijn gestorven, soms al honderden jaren geleden – vandaag iemand uit 1544. Hoe zou die zuster herinnerd willen worden?

     Tijdens de dagen dat we in het kloosterritme meedraaien, proberen we ons eigen leven te overdenken. Je voelt hoe stilte je tot de kern kan brengen; stil zijn maakt je alert voor wat echt belangrijk is in het contact met anderen. Tijdens de lunch raken we aan de praat met de enige andere gast, een jonge vrouw. Opvallend is dat we ons allemaal voorstellen met de gebruikelijke weetjes over onze families en werkervaringen. Hoe typerend is dat werkverleden eigenlijk? Als we terugkijken op het leven van een overledene, komt het werkverleden weinig tot niet aan bod en worden toch meestal de unieke talenten en eigenschappen genoemd. “Met welk talent willen wij herinnerd worden?” Dat werd het thema van onze retraite. Kunnen we ons in de toekomst misschien nog sterker profileren met wat ons werkelijk onderscheidt?

     Normaal gesproken is het onmogelijk om op het hoogste punt van de Domtoren in Utrecht te staan, maar dankzij de restauratiewerkzaamheden is het nu eenvoudig via de bouwlift. Een dakdekker is de leistenen op het allerhoogste puntje van de toren voorzichtig aan het vervangen. Beneden kijken voorbijgangers omhoog. Hier bovenop zie je pas goed hoe ver de liefde en het vakmanschap van de beeldhouwers reikte; alleen vanaf deze hoogte kun je de fraai bewerkte natuurstenen bewonderen. Wie anders kon ze destijds zien? Het is een kunstzinnige uiting van het christendom dat 1500 jaar lang onze cultuur en moraal vormgaf, iets waar we in onze tijd misschien te abrupt afscheid van hebben genomen (Yvonne Zonderop, NRC, 21-04-2018). Al jaren lukt het me om tijdens de 40-dagen vastenperiode na carnaval alleen een lichte lunch en avondmaaltijd te eten, enkel non-alcoholische dranken te drinken, en niet te snoepen. Diepmenselijke noties zoals naastenliefde krijgen tijdens deze vastenperiode bij mij meer ruimte dan de nootjes die vlak voor mijn neus staan bij mijn Spa Rood op het cafétafeltje. Terwijl ik enorm kan genieten van snacks en drankjes, kost het me in deze periode toch weinig moeite om ze te laten staan.

     Singularity Hub meldt dat door allerlei medische interventies veroudering inmiddels vertraagd of zelfs omgekeerd kan worden, waardoor de maximale menselijke levensduur deze eeuw dramatisch kan stijgen. De verlenging van het leven is een boeiend thema, maar tegelijkertijd wordt steeds duidelijker hoe bepalend onze eerste levensjaren (zelfs de tijd in de baarmoeder) zijn voor de rest van ons leven. De onbevangenheid van onze kindertijd verdwijnt in de loop van ons leven onder allerlei lagen; ‘overleven’ wordt daarna belangrijker dan ‘leven’. Velen van ons verliezen beetje bij beetje wat we zelf belangrijk vonden (Rob de Leeuw, Volkskrant, 16 maart 2023). Het is goed om tijdens ons leven steeds opnieuw verbinding te maken met onze eigen kindertijd, zodat anderen straks bij onze dood stil kunnen staan bij onze, in onbevangenheid, nog verder ontwikkelde mooie talenten.

 

 

ALS EEN VIS BUITEN HET AQUARIUM

Door ons gedrag aan te passen kunnen we de gang van zaken beïnvloeden. Als dit iets positiefs oplevert, blijven we vaak vasthouden aan het nieuwe gedrag.

     De hoge prijsstijgingen houden iedereen bezig, ook ondernemers die zich zorgen maken over de invloed van inflatie op de consumentenvraag en vooral op hun omzet. Zij proberen het effect van economische prikkels op menselijk gedrag te voorspellen; als de bierprijs te hoog wordt, slepen mensen straks misschien wel kratten AH-bierblikjes mee. Voor carnaval zorgde de stijgende bierprijs voor zoveel onrust bij de horeca dat zij met de gemeente een straatverbod op bierblikjes hadden afgesproken. En wat bleek? Het was twee keer zo druk als normaal; we moesten ons met onze vriendengroep als ‘vissen in een aquarium’ door de mensenmassa heen manoeuvreren. Het feest werd vooral buiten op straat gevierd, met iets minder pilsjes in de hand, maar de totale bieromzet schoot omhoog, omdat het aantal extra bezoekers de iets lagere drankconsumptie per carnavalsvierder ruimschoots compenseerde. Iedereen voelde zich buiten het café (het aquarium) als een vis in het (soms te volle) water. De oplossing voor de hoge bierprijzen werd juist buiten het café gevonden, in een verbinding tussen binnen en buiten. Voor velen was dit de beste carnaval sinds jaren.

     Slimme leveranciers proberen prijsstijgingen zo veel mogelijk te verdoezelen in de hoop dat we ons gedrag niet aanpassen. Ze doen bijvoorbeeld minder product in dezelfde verpakking (krimpflatie) of knippen het hoofdproduct op in allerlei losse onderdelen, waardoor de prijsstijging van het totaalproduct minder duidelijk zichtbaar is. De periodieke overzichten van mijn energieleverancier werden door deze opsplitsing steeds onduidelijker en ondoorgrondelijker. Daarbovenop kwam de melding dat mijn maandelijkse voorschot verhoogd werd, en aan het eind van het jaar bleek dit bedrag zelfs verviervoudigd. Op zo’n moment wil je je gedrag wel aanpassen, net als vele anderen, vooral als het besparingen oplevert. Dat was inderdaad het geval; ook hier lag de oplossing buiten, dankzij onze investering in zonnepanelen. Met een iets lagere thermostaatstand binnen betaalden we per saldo minder energiekosten dan in voorgaande jaren. Door ons gedrag aan te passen hebben we de kosten beperkt, is onze energiebehoefte vervuld, en verdienen we de investering in zonnepanelen snel terug. Dit nieuwe gedrag houden we dus graag vol, en af en toe is er ruimte voor luxe, zoals een iets hogere temperatuur in de badkamer.

     De discussie over de snel stijgende zorguitgaven richt zich vaak op ziekenhuizen. Het wordt dan al snel een ingewikkeld vraagstuk. Voor individuele patiënten en zorgverleners spelen begrijpelijkerwijs kwaliteitsoverwegingen de hoofdrol, terwijl de kosten van de behandeling meestal van secundair belang zijn. Dit zien we bijvoorbeeld terug bij voorstellen om complexe behandelingen (zoals kinderhartchirurgie) te concentreren in minder centra.

     Zoals de oplossing voor een dure carnaval niet in het café maar op straat lag, zo ligt die van de dure gezondheidszorg buiten de ziekenhuizen. Veel patiënten voelen zich regelmatig opgesplitst in diagnoses en behandelingen van verschillende specialismen, met steeds wisselende zorgverleners, terwijl zij de zorg als één geheel willen ervaren, zowel binnen als buiten de muren van zorginstellingen. Dit vraagt om een samenwerking tussen zorgverleners over de grenzen van instellingen heen, waarbij zij rondom patiëntgroepen zijn georganiseerd. Patiënten kunnen dit niet zelf afdwingen; een gedragsverandering bij de zorgverleners is nodig om dit voor hen mogelijk te maken. Als gezondheidszorgeconoom kan ik u verklappen dat dit uiteindelijk ook nog goedkoper is. Het is bovendien prettiger voor de zorgverleners zelf, de enthousiaste professionals die we in de toekomst hard nodig zullen hebben.

 

ZONNESCHIJN OP BLUE MONDAY

 

De batterij van mijn smartphone moet ik steeds vaker opladen. Gelukkig leveren onze zonnepanelen, dankzij het vele zonlicht van het afgelopen jaar, meer dan genoeg energie. We hebben zelfs per saldo energie kunnen terug leveren aan het energienet. Ondanks de hogere voorschotten van het energiebedrijf, die zijn gebaseerd op ons oude verbruik van vóór de zonnepanelen, blijven we positief. Het is alleen jammer dat we het overschot aan energie nog niet eenvoudig kunnen opslaan in batterijen. Nog mooier zou het zijn als we energie, net als internet, via lange kabels wereldwijd konden transporteren en verdelen. Zo zouden we optimaal kunnen profiteren van de verschillen in zonintensiteit tussen de continenten op elk moment van de dag. Ideaal zou het zelfs zijn als we de positieve stemming die bij zonlicht hoort ook wereldwijd konden verspreiden, delen en opslaan.

     Zonlicht verbetert immers onze stemming en vermindert depressieve klachten. Je zou niet op dat idee komen als je de dolcellen ziet in het Dolhuys, het Museum van de Geest in Haarlem. Vroeger sloten ze daar onrustige mensen met stemmingswisselingen op in donkere stenen hokken. Ook buiten is het in deze tijd van het jaar vaak donker. Hoewel de dagen sinds eind december weer wat langer worden, worden velen in januari somber van het opstaan in het donker en het grijze, grauwe weer. Blue Monday, de derde maandag van januari, staat zelfs bekend als de meest deprimerende dag van het jaar. Wat zouden we die maandag stralen als we de zomerse energie en levensvreugde konden opslaan om ons ermee op te laden in de winter!

     We kunnen natuurlijk ook naar onze familieleden op het zuidelijk halfrond gaan, maar dat zit er dit jaar helaas niet in. Op het zuidelijk halfrond is het volop zomer, vooral op Tonga, waar onze dochter, haar man en hun kinderen op bezoek zijn bij hun (schoon) ouders. Precies een jaar geleden veroorzaakte de catastrofale vulkaanuitbarsting in Tonga niet alleen grote onrust in onze familie, maar ook een extreme bliksemconcentratie, met bijna 400.000 bliksemschichten in slechts zes uur. Een enorme hoeveelheid energie die ergens moet zijn blijven hangen, maar die we niet kunnen opslaan. Gelukkig ontbreekt het de inwoners van Tonga niet aan energie om hun huizen en resorts weer op te bouwen. Ze hebben zelf voldoende veerkracht en waarderen extra dat ze na de vulkaanuitbarsting en jaren van corona-isolatie weer samen vakantie kunnen vieren. Het opladen van energie met én door fysiek contact is veel belangrijker en zorgt voor een betere stemming dan de energie voor digitale contacten. Dan mag de batterij van de smartphone best even leeg zijn.