VRIENDSCHAP

                                        

Twijfel en kwetsbaarheid spelen een belangrijke rol in een diepe en betekenisvolle vriendschap. Wanneer mensen zich durven openstellen en hun twijfels, zorgen en emoties met vrienden delen, kan dit leiden tot een gevoel van verbondenheid en gedeelde ervaringen, gebaseerd op vertrouwen. Met een paar vrienden zitten we in een modern café, in een ruimte waar vroeger de krant werd geschreven en gedrukt. Samen proberen we herinneringen te delen én te maken. Een zinvol leven loopt immers vaak via verbinding met anderen, of zoals de Engelse uitdrukking luidt: “Aspire to inspire before you expire”. We komen een paar keer per jaar samen. Terwijl wij denken te passen in het door de eigenaar geschetste beeld van de eigenzinnige, creatieve en ondernemende bezoeker, zien de meisjes achter de bar ons waarschijnlijk als mannen op leeftijd. ‘Act your age’ is een van de levenslessen die we daarvan meenemen.

     In Close, de Belgische inzending voor de komende Oscars, rennen twee basisschooljongens door een veld vol dahlia’s. Het is een prachtige film over een intieme, onafscheidelijke vriendschap, een hechte band die op de middelbare school veel vragen oproept bij hun klasgenoten. Ze waren ‘te close’ in de ogen van anderen, en daardoor verdween voor hen de vrijheid om zonder na te denken van elkaar te houden. Het gedwongen uit elkaar groeien doet pijn, ontzettend veel pijn, voor deze 13-jarige jongens: het einde van hun mooie vriendschap.

     Bijna iedereen in ons vriendengroepje kent elkaar al sinds de middelbare school. We weten uit ervaring dat omgaan met rampspoed of conflicten een vriendschap juist kan versterken. Die diepe, decennialange band is deze jongens helaas niet gegund.

     Voor vriendschap is het delen van ervaringen essentieel, en het formuleren daarvan is sinds kort een stuk eenvoudiger geworden. De toepassing ChatGPT kan in enkele seconden coherente, hyperrealistische teksten genereren, nauwelijks van echt te onderscheiden. Werkstukken, rapporten, en columns zijn kinderspel geworden. Binnen twee jaar zal 90 procent van alle digitale informatie door AI worden gegenereerd (NRC, 16-12-2022). Ook de eerste twee zinnen van deze column zijn geformuleerd door dit kunstmatige intelligentieprogramma. Twijfel en kwetsbaarheid komen in me op, nu ‘echt’ en ‘nep’ steeds moeilijker te onderscheiden zijn. Aan de echtheid van onze vriendschap twijfel ik echter geen moment – en daar prijs ik mezelf gelukkig om.

 

GROEIEN IN KRIMP

                                                

Tijdens de Dutch Design Week (DDW) in Eindhoven werd ik weer helemaal blij en vol energie van de sprankelende, innovatieve sfeer. Het is geweldig om te zien hoe jong talent zich inzet voor een positieve toekomst en bewuster wil omgaan met het milieu. Heel bijzonder is het om deze unieke internationale opeenstapeling van innovaties te ervaren, afkomstig van talenten met diverse achtergronden en nationaliteiten — in een stad die eind jaren 90 nog economisch moest krimpen door massaontslagen bij bedrijven als Philips en DAF.

     Alles in ons leven lijkt te draaien om groei, maar soms is krimp juist beter, zeker voor het milieu. Toch blijven we in alles liever groeien dan krimpen. De gemiddelde Nederlandse man is nu bijvoorbeeld zo’n 20 centimeter langer dan 200 jaar geleden, toen we nog tot de kortste mannen van Europa behoorden. Kunstenaar Arne Hendriks, ‘artist in residence’ bij de Rabobank, pleitte op de DDW ervoor om Nederlanders — de langste mensen ter wereld — te laten krimpen tot een lengte van 50 centimeter. Volgens hem past deze lengte beter bij de aarde, met een aanzienlijk kleinere ecologische voetafdruk. Het is zelfs een kwestie van overleven, want kleinere mensen gebruiken minder grondstoffen. Ook bij dinosauriërs waren het immers de kleinste en lichtste soorten die na een meteorietinslag het langst overleefden. Kan design ons misschien helpen om positief te denken over krimp?

- 140 -                 - 141 -

     ‘Less is more’ is rationeel gezien goed voor het milieu, maar hoe zorg je ervoor dat het ook goed voelt? Niet door slimme marketingtrucs zoals ‘krimpflatie’, waarbij fabrikanten onopvallend minder van hetzelfde product in dezelfde verpakking voor dezelfde prijs verkopen. Wat helpt dan wel? Met goed design kun je aan ‘less’ toch een gevoel van ‘more’ meegeven. Krimpresultaten kunnen bijvoorbeeld als een stijgende lijn worden weergegeven, wat een positiever gevoel geeft dan een dalende lijn vergeleken met de oorspronkelijke situatie.

     De eerste ontwerpers van wegwijzers gebruikten pijlen die omhoog wezen om de richting aan te geven. Dit was logisch, want deze pijlen werden ontworpen door Romeinen en symboliseerden de fallus, die de weg naar hoerenbuurten en bordelen wees (Wikipedia). Het positieve emotionele gevoel dat een omhoog wijzende pijl oproept, kan zelfs de verkeersdoorstroming bevorderen. Daarom zijn de pijlen op Nederlandse verkeersborden voor recht doorgaand verkeer in het afgelopen decennium omgedraaid: van omlaag naar omhoog wijzend. Dit geeft niet alleen een beter gevoel, maar hopelijk ook een positief effect op de verkeersveiligheid.

     Tijdens Allerzielen was het vrij rustig op de begraafplaats in onze buurt. Het prachtig vormgegeven graf van Rein Welschen, die in 2013 overleed, springt eruit door zijn schoonheid. Als burgemeester van Eindhoven legde hij in economisch zware tijden de basis voor het succesvolle ‘innovatie-ecosysteem’ Brainport, een samenwerking tussen regionale overheden, bedrijven en kennisinstellingen. De sprankelende, vernieuwende sfeer van de DDW is een van de resultaten daarvan. Op een verder stille begraafplaats besef je des te meer dat bijzondere projecten altijd de eerste stap van een gedreven individu nodig hebben. Ik heb hem daar even speciaal voor bedankt. Rein kan trots zijn op het resultaat van die eerste stap.

VERBONDENHEID

Mensen zoeken verbinding met anderen, maar voor velen blijft dit slechts een droom, want vier op de tien Nederlanders voelen zich eenzaam. Verbondenheid met mens en natuur is essentieel in ons leven. Het geeft ons leven zin, biedt de kans om samen herinneringen te delen en bijvoorbeeld trauma’s te verwerken (Bessel van der Kolk, Zomergasten, 2022). Culturele en maatschappelijke ontwikkelingen ervaar je vaak beter samen.

     Zo opent het fotofestival BredaPhoto in de Grote Kerk Breda met een levensgrote foto van een Iraanse vrouw met hoofddoek in een bruisende zee — actueler kan bijna niet. Na de brute moord op de 22-jarige Mahsa Amini vanwege het ‘onjuist’ dragen van haar hoofddoek, is de Iraanse bevolking massaal in opstand gekomen voor meer vrijheid.

     Op het internationale fotofestival Rencontres d’Arles kon ik dit beeld vergelijken met het werk van eenenzeventig vrouwelijke kunstenaars uit de feministische avant-garde van de jaren zeventig. Deze vrouwen schetsten destijds een nieuw Europees ‘vrouwbeeld’ door foto’s te gebruiken om discriminatie, seksisme, sociale ongelijkheid en patriarchale machtsstructuren aan de kaak te stellen. Terwijl de ayatollahs in Iran de vrijheid van vrouwen strikt beperken, lijken vrouwen in het Westen zich ook steeds meer in een conservatief keurslijf te laten drukken, als je de vrijmoedige foto’s uit de jaren zeventig afzet tegen de huidige tijdgeest.

     Aan het einde van zijn leven woonde Vincent van Gogh, onbekend en vaak eenzaam, in Arles. De herinneringen aan hem zijn daar tastbaar en zichtbaar, vooral in de psychiatrische kliniek SaintPaul-de-Mausole, waar onder andere zijn kamer te bezichtigen is, de plek waar hij verbleef na het afsnijden van zijn oor. In die omgeving hangen kopieën van zijn schilderijen, op de plekken waar hij ze schilderde. In één jaar tijd maakte Vincent daar 143 olieverfschilderijen en meer dan 100 tekeningen. In zijn hele leven verkocht hij overigens maar één schilderij. Deze beelden verbinden je met de kunstenaar en met de natuur, iets wat inmiddels talloze bewonderaars wereldwijd voelen.

     Het begin van Vincents leven speelde zich af in de regio Breda, toen hij nog te jong was om te tekenen en schilderen. Herinneringen aan die tijd zijn er niet in de vorm van zijn werk, en daardoor is zijn aanwezigheid in Breda minder voelbaar. Toch waren ruim honderd jaar geleden in Breda — waar zijn opa dominee was in de Grote Kerk en zijn moeder een aantal jaren heeft gewoond — waarschijnlijk de meeste werken van Vincent te vinden. Een groot deel van zijn werken lag namelijk eerst op zolder bij zijn moeder en daarna jarenlang bij timmerman Janus Schrauwen, voordat het voor slechts 2,5 gulden werd gekocht door marktkoopman Couvreur. Destijds kon je in een Bredaas café een Van Gogh ‘krijgen’ door een pilsje voor Couvreur te kopen. Het is wrang dat creatieve geesten met vooruitstrevende ideeën en kunst pas na hun leven waardering krijgen.

     TGV’s rijden in rechte lijnen, snel en met hoge frequentie door het landschap om mensen en steden met elkaar te verbinden. Italiaanse, Franse en Spaanse spoorwegen breiden komend jaar in rap tempo een HSL-netwerk uit in elkaars landen. Hoe anders gaat dat in Nederland, waar de NS zich op kwaliteitsgronden verzet tegen de toegang van deze buitenlandse spoorbedrijven tot het HSL-netwerk. Tegelijkertijd vermindert de NS eind dit jaar het aantal HSL-ritten tussen Amsterdam en Breda van meer dan 50 naar slechts 8 per dag. Voor een speciale ‘Van Gogh-TGV’ tussen Arles en Breda zullen we moeten wachten op de buitenlandse spoorwegen. Tot die tijd kunnen we er alleen maar over dromen — net zoals Vincent slechts kon dromen van de succesvolle verkoop van zijn werken.

VERHALEN

In zijn verhaal laat wielrenner Jan Janssen me onbedoeld zien wat hem tot een groot sportman heeft gemaakt. Tijdens de expositie Koerstrui in de Grote Kerk in Breda wijst hij op de prachtige foto van zichzelf op het grote doek. “Jammer dat het door de plooien in het doek nu lijkt alsof ik niet recht vooruit kijk”, zegt hij. Jan, Nederlands grootste wielrenner, heeft nog steeds oog voor detail en perfectie. In 1968 zat ik als vijftienjarige gekluisterd aan de autoradio op de Italiëlei in Antwerpen, Jan won toen de Tour de France. Ik herinner het me als de dag van gisteren. Op de laatste dag pakte hij in een spannende tijdrit de gele trui af van zijn Vlaamse rivaal Herman van Springel.

     Toen ik Jan vervolgens de groeten overbracht van een gemeenschappelijke kennis, barstte hij los over een ogenschijnlijk klein detail uit zijn leven, “Dan moet ik je nog een verhaal vertellen”. In de winter van 1969 vliegt een vogel door de voorruit van Jans auto, waardoor hij hulpeloos langs de weg staat in West-Brabant. Hij is bang dat hij te laat zal zijn voor de start van de zesdaagse van Bremen. Een auto stopt, en de chauffeur brengt hem meteen naar Utrecht, zonder een cent te willen ontvangen. Bijna dertig jaar later, in 1996, vraagt een onbekende man Jan om zijn levensverhaal te vertellen op een personeelsfeest. Het blijkt dezelfde chauffeur te zijn, de vader van onze gemeenschappelijke kennis. Jan stemt zonder aarzelen toe, want hij vergeet geen details over zijn successen. Sindsdien zijn ze vrienden voor het leven. Detailkennis en streven naar perfectie zijn na al die jaren nog steeds aanwezig in Jan.

     In het boek Een zinvol leven van Fokke Obema las ik de stelling van de Amerikaanse psycholoog Dan McAdams: “Als jij me wilt kennen, moet je mijn verhaal kennen, want dat bepaalt wie ik ben”. Dat geldt natuurlijk ook voor mezelf. In deze blog breng ik veel verhalen onder woorden. Door ze te delen en te analyseren, probeer ik een persoonlijke levenswijsheid te destilleren. Voorlopig hou ik het bij ‘Mede - mens – zijn’. Een levensdevies dat aansluit bij wat Maud Vanhauwaert uitdraagt: “Niet het cultiveren van de eigen identiteit zou voorop moeten staan, zoals je nu overal ziet, maar het cultiveren van de nieuwsgierigheid naar de ander”.

     Digitale storytelling is in opkomst. Tijdens autoritten luister ik steeds vaker naar podcasts, een digitale vorm die het dichtst in de buurt komt van de intimiteit van puur vertellen. Het zijn vaak verhalen, een narratief waarin duurzaamheid, spiritualiteit en de hernieuwde verbinding tussen mens en natuur centraal staan. Verhaallijnen worden op een persoonlijke manier gebracht, met de moed om iets van jezelf te laten zien en met een betekenisvolle boodschap. Als een verhaal goed is opgebouwd, zorgt het voor een unieke ervaring. Dat deed Jan met zijn verhaal, zelfs al was ik de enige toehoorder.

VERLATEN

Op deze eerste pinksterdag brengt het Nieuw-Zeelandse deel van ons gezin ons naar een bijna geheel verlaten Auckland Airport. Nieuw-Zeeland is sinds een maand weer open, maar zo goed als alle airport-shops zijn gesloten; er zijn te weinig vluchten en passagiers. Beveiligers en overig personeel vechten om je aandacht bij de paspoort- en bagagecontrole. Het contrast met Schiphol kan haast niet groter: daar heerst drukte, worden vluchten geannuleerd door personeelstekort en de wachtrijen zijn lang. Je zou bijna voorstellen om tijdelijk Kiwi’s in te vliegen als extra personeel; goed voor beide partijen werkervaring voor hen, kortere wachtrijen op Schiphol. 

     Onze kleinzoon van twee zat eerder deze week nog trots op een hele grote graafmachine in een verlaten weiland, de start van een enorm bouwproject van zijn vader; een fabriek en 1.100 woningen voor de fabrieksarbeiders. Ook hier speelt het woningtekort maar deze werkgever pakt zijn verantwoordelijkheid, vergelijkbaar met de aanpak van Philips in de begintijd van de industriële revolutie. Werknemers kunnen zo betaalbaar een huis kopen, een voordeel voor beide kanten.

     Het afscheid op het vliegveld valt zwaar. Het is onzeker wanneer we elkaar weer fysiek zien, en dat gevoel herkennen veel ouders. Je kind voelt zich thuis aan de andere kant van de wereld, maar het verlangen naar samen zijn blijft. Onze kleindochter van vier piekert al dagen over hoe opa en oma tegelijk bij haar en de andere kleinkinderen in Nederland kunnen zijn. Ze vindt geen oplossing, maar fluistert zachtjes: “I will miss you, opa.” Een mooiere band kun je je als opa niet wensen.

HERINNERINGEN

In de Grote Kerk Breda branden talloze kaarsjes bij de gedenkplekken voor geliefde slachtoffers van zowel de Coronapandemie en de oorlog in Oekraïne. Het zijn vaak emotionele herinneringen aan familieleden via een foto op de memorial of een schrijven in het gedenkboek. In heel korte tijd hebben we ons gerealiseerd dat gezondheid en vrede niet vanzelfsprekend zijn. Plots kunnen we dierbaren verliezen en ook ons geloof in een veilige volmaakte wereld. 

     De herinnering aan de vaak onbekende slachtoffers van de coronapandemie en de Oekraïne oorlog heeft onze kijk op individuele vrijheid veranderd. Die vrijheid blijkt minder vanzelfsprekend dan gedacht. In diverse landen stellen autocratisch leiders het belang van de staat met haar historische spirituele en morele waarden boven het welzijn van de individuele burger. Het economisch belang kreeg in Brazilië voorrang boven de inenting van arme coronaslachtoffers en in Rusland het behoud van de doctrine boven het leven van vele Oekraïners. Zo ontstond weer oorlog in Europa. Binnen enkele dagen was voor veel Europeanen de NAVO/EU-deelname als garantie voor het behoud van onze vrijheid, ineens geen loze opmerking meer.

     Dan zijn er ook de vergeten dodelijke slachtoffers. Patholoog-anatoom Greg Hess uit Arizona documenteert de levens van migranten die de oversteek van de grens tussen Mexico en Verenigde Staten midden in de droge woestijn niet overleefden. De Ierse kunstenaar Brian Maguire heeft in zijn expositie “Remains” de verslagen van deze menselijke resten vereeuwigd in diverse schilderijen. De cross-over tussen kunstenaar en medicus levert indringende kunst op, herinneringen aan hen die gestorven zijn op weg naar een betere wereld, die voor vele niet vanzelfsprekend is. Kunst die ons laat herinneren aan hen die ergens dood zijn achtergebleven of -gelaten zonder dat iemand een kaarsje voor ze brandt. Iedereen verdient herinnering zowel de bekende, de onbekende en de vergeten slachtoffers.  Een herinnering die ons doet beseffen dat we altijd zullen moeten strijden voor onze vrijheid. 

JE ZELF ZIJN, MAAR WEL SAMEN

Onze sanseveria-carnavalsact met de vaste vriendengroep was dit jaar een bijzondere ervaring. Een paar dagen jezelf even anders voordoen, maar toch dicht bij jezelf blijven, omringd door vrienden en oude schoolgenoten uit lang vervlogen tijden. Je leeft door herinneringen te delen en nieuwe te maken. Soms wordt het emotioneel, bijvoorbeeld bij warme herinneringen aan een onlangs overleden vriend, terwijl ‘zijn’ Limburgse Beppie Kraft zingt over d’n hiemel. Of wanneer je een arm om iemand slaat die een slechte prognose heeft, wetende dat er misschien geen volgend jaar meer is om samen carnaval te vieren. Nog één keer samen beleven, weten en voelen dat het leven pas eindigt als je niet meer voortleeft in de gedachten van anderen.

     In onze huidige individualistische samenleving is het zoeken naar verbondenheid met anderen niet vanzelfsprekend. Alles draait tegenwoordig om het individu. Vroeger betekende ‘jezelf zijn’ vaak het kiezen voor je eigen waarden, meestal tegen de stroom in (Bas Heijne over Gilles Lipovetsky, NRC,30-12-2021). Individualisme is inmiddels geëvolueerd tot een recht om het eigen belang boven het gezamenlijke te stellen. Complotdenkers gaan met hun ideeën zelfs nog een stap verder; zij creëren hun eigen waarheid, waarin zij zichzelf en hun opvattingen centraal stellen, met verlies van zingeving en vervreemding als gevolg (Cees Zweistra, Trouw, 25-09-2021).

     Waarheden zouden altijd gebaseerd moeten zijn op feiten, maar wel in de juiste context en up-to-date. Helaas baseren we onze visie op de wereld vaak nog op feiten die we tijdens onze schooltijd hebben geleerd (Factfulness, Hans Rosling, 2018). De werkelijkheid is echter veranderd. Ondanks extreme omstandigheden in verschillende conflictgebieden gaat het wereldwijd veel beter met de welvaart dan de meesten van ons denken. Zo is het inkomen per hoofd van de bevolking de afgelopen decennia aanzienlijk gestegen. Waar het inkomen stijgt, zien we een daling in het aantal kinderen per gezin, een hogere levensverwachting, een toename van het opleidingsniveau, enzovoort. Opvallend is dat we wereldwijd, wanneer het inkomen per hoofd van de bevolking op hetzelfde niveau komt, binnen én tussen culturen op dezelfde manier gaan drinken, eten, reizen en slapen. IKEA kan daarom met dezelfde producten wereldwijd de midden- en hogere-inkomensgroepen bedienen, zelfs met sanseveria’s.

     Samenleven en jezelf kunnen zijn vraagt echter meer dan samen dezelfde sanseveria’s kopen; het vraagt om gezamenlijke ervaringen en belevingen.

SCHUREND PARADIJS

In Utrecht was dit weekend geen taxi te vinden, zelfs niet om onze hoogzwangere jongste dochter naar het ziekenhuis te brengen. Paniek in het jonge gezin. Diverse zware stormen in het land hadden het treinverkeer volledig stilgelegd. Alle Utrechtse taxi’s waren naar Schiphol vertrokken om aantrekkelijke ritjes te scoren; dat heet marktwerking. Steeds vaker wordt er echter getwijfeld of de markteconomie (de onzichtbare hand van Adam Smith) wel zo heilzaam is. Zeker in crisistijden zoals een pandemie of een zware storm, blijken doorgeschoten individualisme en neoliberalisme slechte raadgevers. Is het niet tijd voor een reset?

     Het superjacht van Bezos kan niet onder de Rotterdamse Hefbrug door, dus wordt de brug maar even gedemonteerd en daarna weer opgebouwd. De kapitalistische paradijsjes en uitspattingen van de superrijken botsen steeds vaker met onze normen en waarden. De rijksten der aarde zetten op allerlei manieren machtsmiddelen in om markten naar hun hand te zetten. Daartegenover zien we wereldwijd protesten van gewone mensen die zich niet gehoord voelen. Wanneer economische elites hun rijkdom inzetten om politieke en juridische macht te verwerven en de vermogensongelijkheid sterk toeneemt, vertaalt de economische ongelijkheid zich in politieke ongelijkheid (Bas van Bavel, De onzichtbare hand, 2018). De maatschappelijke cyclus die begon met een open samenleving belandt dan na een periode van welvaart voor velen in een economische en sociale neergang, waarin economie en markten stagneren en kleine protesten uitgroeien tot succesvolle sociale opstanden. Dit is het resultaat van het verwaarlozen van het publieke domein en het beperken van paradijsjes tot enkel de superrijken.

     Marktwerking is zeker in crisistijden niet heilzaam voor veel publieke diensten, zoals de zorg en het openbaar vervoer. Een aankomende bevalling, zeker de eerste, is een hectische gebeurtenis voor de aanstaande ouders. Als taxi’s niet rijden, biedt de nabijgelegen bushalte uiteindelijk uitkomst. De publieke busdienst brengt de aanstaande ouders met een lege Maxi-Cosi, via de normale route, rechtstreeks naar het ultramoderne geboortecentrum. De gebeurtenis wordt helemaal prachtig als de ouders zich enkele uren later met een lief klein baby’tje in het paradijs wanen. De natuur heeft weer iets moois voortgebracht. Wat een belevenis… ook voor ons als grootouders van ons negende kleinkind.

UITBARSTING

 

De immense vulkaanuitbarsting bij Tonga komt wel erg dichtbij wanneer de andere opa en oma van je eigen kleinkinderen getroffen worden en ieder contact onmogelijk is. Op nieuwjaarsdag voelden wij in Nederland én de opa en oma in Tonga een diepe emotie toen onze nieuwe kleindochter ter wereld kwam. Twee weken later barst de vulkaan uit nabij het familiegedeelte in Tonga, met een natuurkracht die ver uitstijgt boven wat de mens zelf kan veroorzaken. De trilling van de materie zet zich door tot aan deze kant van de wereld; zelfs hier slaan de meetinstrumenten uit. De verbondenheid is voelbaar.

     De wereldwijde corona-uitbraak heeft het ‘internet-winkelen’ nog sneller het ‘stad-winkelen’ doen verdringen, waardoor de levendigheid van stadscentra met hun winkels in gevaar komt. Wil je het hart van de stad levend houden met fysieke winkels en excellerende lokale winkeliers, dan moet de middenstand ook in de digitale wereld uitblinken. Klanten willen immers snel en efficiënt winkelen wanneer het nodig is en ontspannen shoppen wanneer het kan. Dit vraagt om een stadshart dat zich digitaal als een eenheid presenteert, terwijl de individuele winkels herkenbaar blijven en de lokale winkelier snel resultaat ziet in zijn eigen kassa. Het vereist samenwerking tussen winkeliers die beseffen dat hun authenticiteit in de winkel niet hetzelfde is als kortzichtigheid of vasthouden aan het eigen gelijk. Het stadshart zien als een eenheid, gecombineerd met de authenticiteit van de winkelier, vertaalt zich niet alleen in beleving en inspiratie, maar ook in goede omzet.

     De natuur op deze planeet en in het heelal heeft zich gedurende miljarden jaren op een manier ontwikkeld die we slechts beperkt begrijpen. Het ‘waarom’ van alles blijft vaak ongrijpbaar. Wel wordt steeds duidelijker dat ieder van ons onderdeel is van het geheel, en dat inzicht helpt ons bij het vinden van onze plaats in de wereld. Kwantumfysicus en filosoof Bernardo Kastrup toont met bijzondere bevindingen op kwantumniveau een totaal andere kijk op de aard van de meetbare werkelijkheid, en zelfs op ons eigen bewustzijn (NRC Future Affairs, 2021). Zelfs zonder fysieke verbinding is er een waarneembare relatie met de andere kant van de wereld. Vreemd? Op het moment dat je een diepe verbondenheid voelt met je familie ‘down under’ kun je je er alles bij voorstellen