EERST DE WOORDEN, DAN DE MOORDEN

In onze snel veranderende wereld voelen kiezers een groeiende bestaansonzekerheid. Voor velen is het voldoen aan basisbehoeften, zoals zekerheid over een stabiel inkomen, de hoogste prioriteit. Ouders maken zich steeds meer zorgen over de verslechterende toekomst van hun kinderen. Populisten spelen handig in op deze angstgevoelens door immigranten als probleemveroorzakers aan te wijzen. Tijdens de NEXUS-conferentie in Amsterdam benadrukten verschillende vooraanstaande internationale sprekers dat een multilaterale en multiculturele samenleving onvermijdelijk de norm wordt, zeker in de westerse wereld. Onvermijdelijk maar ook risicovol want we leven volgens hen in een tijdperk van verwarring. We zitten in een overgangsfase naar een nieuwe wereldorde, maar een verbindend verhaal ontbreekt. De eeuwenoude verhalen uit de Bijbel boden niet alleen richtlijnen voor normen en waarden, maar ook duidelijke kaders. Dit collectieve narratief is voor velen verdwenen, en met het verlies van die christelijke waarden is de, sinds de 18-eeuwse Verlichting zo geprezen, individuele vrijheid grenzeloos geworden. Discussies zijn sterk gepolariseerd en twijfel wordt tegenwoordig eerder gezien als zwakte dan als kracht. Hoewel vrijheid een universele waarde moet blijven, zijn duidelijke uitgangspunten voor gedeelde normen en waarden essentieel om sociale onrust/onzekerheid te voorkomen.

     Ook tijdens de Multatuli- en Pacificatielezingen in Breda werd benadrukt hoe het ontbreken van gedeelde verhalen, gecombineerd met de verwoestende kracht van taal, gevaarlijk kan zijn. Het gevoel van ‘dát nooit meer’ dat na de Eerste en Tweede Wereldoorlog zo sterk leefde, verdwijnt nu langzaam met het heengaan van die generatie. Oorlog voeren is niet verdwenen. Woorden hebben de kracht om te helen, maar ook om te vernietigen. Ze kunnen massa’s in beweging brengen en beheersen. Wanneer woorden een andere betekenis krijgen, liggen chaos, wetteloosheid en verval op de loer. Mensen zijn geen ‘kakkerlakken’ (zoals gezegd in Rwanda) of ‘menselijke beesten’ (zoals gezegd door de Defensieminister van Israël). Dergelijke woorden creëren een gevaarlijke voedingsbodem. Woorden gaan vooraf aan moorden.

     Toch is er hoop in deze onzekere tijd! De wereld is niet zwartwit, en de complexe realiteit kan niet gevangen worden in one-liners. Op diverse plekken wordt het belang van de grijstinten, de nuance en het luisteren opnieuw gezien. Mensen hebben behoefte aan verdieping en reflectie en luisteren graag naar podcasts. Zijn er meer positieve ontwikkelingen? Zeker. Het grote publiek verbaasde de televisiemakers door Dwars door de Lage Landen uit te roepen tot winnaar van de Gouden Televizier-Ring. Dit programma draait om luisteren, nuance en saamhorigheid. Het contrasteert scherp met polariserende tv-programma’s die controversiële thema’s en tegenstellingen uitvergroten en in one-liners proberen te vatten. De kijker blijkt inhoud die rust, reflectie en verbondenheid uitstraalt veel hoger te waarderen. Ook in Spanje zien we een opvallende keuze. Nu er een tekort is aan arbeidskrachten, staat het land voor de keuze: de angst voor een onzekere economische toekomst of de inzet van een vooraf overeengekomen aantal immigranten. De Spaanse regering kiest bewust voor een open, multiculturele samenleving en opent haar grenzen voor immigranten om de economie draaiende te houden. Het alternatief – een gesloten samenleving met structureel te weinig arbeidskrachten – wijzen ze resoluut af. “Immigranten zijn in Spanje de probleemoplossers van de bestaansonzekerheid”. Een krachtige on-liner, die menig populist een angstig gevoel zal geven.

ZIJN 'T KOEIEN?

Nee, opa, het zijn geen koeien. De kleine meid van twee laat zich niet meer voor de gek houden. Ze weet precies welke dieren we tegenkomen op de fiets naar het Militair Museum in Soesterberg. Jonge kinderen letten op alles, ook al kennen ze nog niet alle woorden. Ze kopieert zelfs mijn ‘dresscode’ voor het logeren en roept trots, met blote buik in haar pyjamabroek: “Nu ben ik opa Kees.” In alle vrijheid kan ze roepen en spelen, ook in de indoor speeltuin van het museum, die vol staat met producten uit de wapenindustrie. Nu vrijheid overal onder druk staat, kijk ik toch anders naar de inrichting van de speeltuin.

     Zoeken naar zingeving is van alle tijden. In het Kröller-Müller Museum is een tentoonstelling gewijd aan het geestelijk leven. Oprichtster Helene Kröller-Müller zocht naar nieuwe vormen van spiritualiteit en zingeving, wat de basis van het museum vormt. Via kunst krijg je de sleutel tot de wereld van de ziel. Kunstenaars kunnen het onzichtbare zichtbaar maken, zoals door het schilderen van een ruwe zee het onbeweeglijke toch laten bewegen. In de moderne kunst verdwijnt de werkelijkheid – zoals de koe – voor een abstracte verkenning van kleurverhoudingen. Kleuren krijgen kracht door het ‘kijken’ met de ogen van nu; we gaan het kunstwerk echt ‘zien’. Dit kan een andere beleving opleveren dan met de ogen van vroeger. Zijn het wel koeien?

     Hier thuis, op de hoek van de straat, vonden op de avond van 28 oktober 1944 zware gevechten plaats, waarbij de Poolse troepen felle weerstand ondervonden van de Duitse soldaten die zich daar verschanst hadden. Uiteindelijk wisten de Poolse troepen deze strategische plek veilig te stellen, wat de volgende dag bijdroeg aan de bevrijding van Breda. Tachtig jaar later, op een prachtige warme nazomerdag, zitten de terrassen tijdens de herdenking overvol. Met een gevoel van verwondering, maar ook schaamte, zie ik talloze Poolse (oud-)strijders zich in uniform door de menigte wringen. De zonaanbidders tonen weinig respect voor de bevrijders van toen. De NAC-supporters doen dat beter: in het NAC-stadion toonden ze met een honderd meter breed spandoek hun waardering voor de bevrijders. Het enige Poolse woord dat ik spreek, ‘Dziękuję!’ (dank), is genoeg in een tijd waarin vrijheid in Europa niet meer vanzelfsprekend is. Of op z’n Brabants: “Ut zien koeien.”